Próby wątrobowe: co naprawdę mówią twoje wyniki ALAT i ASPAT?

Próby wątrobowe to jedne z najczęściej zlecanych badań diagnostycznych, jednak wielu pacjentów nie rozumie, co właściwie oznaczają ich wyniki. Czy wiesz, że nawet niewielkie odchylenia od normy w badaniach ALAT i ASPAT mogą wskazywać na istotne zmiany w funkcjonowaniu twojego organizmu?

Podwyższone próby wątrobowe często wywołują niepokój, dlatego tak ważne jest zrozumienie, co faktycznie mówią o stanie naszego zdrowia. Badanie prób wątrobowych dostarcza cennych informacji nie tylko o samej wątrobie, ale także o innych narządach. Przede wszystkim aminotransferazy (ALAT i ASPAT) są enzymami, których aktywność we krwi wzrasta, gdy komórki wątroby ulegają uszkodzeniu. Normy tych parametrów różnią się w zależności od płci, wieku oraz laboratorium wykonującego analizę. W niniejszym artykule wyjaśnimy, jak interpretować wyniki prób wątrobowych, kiedy należy się nimi zaniepokoić, a także co zrobić, aby poprawić stan swojej wątroby.

Czym są ALAT i ASPAT i dlaczego są kluczowe?

Aminotransferazy stanowią kluczową grupę enzymów w naszym organizmie, a ALAT i ASPAT to dwa najczęściej badane parametry w ramach prób wątrobowych. Te enzymy pełnią fundamentalną rolę w funkcjonowaniu komórek, a ich obecność we krwi może dostarczyć cennych informacji o stanie naszych narządów wewnętrznych.

Rola aminotransferaz w metabolizmie białek

Aminotransferazy, zwane również transaminazami, uczestniczą w złożonym procesie metabolizmu aminokwasów. Katalizują reakcje transaminacji, czyli przenoszenia grup α-aminowych z aminokwasów na α-ketokwasy ¹. Dzięki temu mechanizmowi umożliwiają syntezę nowych aminokwasów z ketokwasów karboksylowych oraz uczestniczą w usuwaniu nadmiaru azotu z organizmu.

Aminotransferaza alaninowa (ALAT) odgrywa istotną rolę w przemianie alaniny, przenosząc grupę aminową z tego aminokwasu na α-ketoglutaran. W wyniku tej reakcji powstaje pirogronian i glutaminian ². Proces ten wpływa bezpośrednio na efektywność produkcji energii w komórkach oraz na metabolizm glukozy.

Z kolei aminotransferaza asparaginianowa (ASPAT) katalizuje odwracalną reakcję przeniesienia grupy aminowej z asparaginianu na α-ketoglutaran, w rezultacie czego powstają szczawiooctan i glutaminian ³. ASPAT pełni kluczową rolę w wielu procesach metabolicznych, dostarczając L-asparaginian jako substrat do:

• cyklu mocznikowego
• syntezy nukleotydów purynowych i pirymidynowych w wątrobie
• syntezy L-argininy w nerkach
• cyklu nukleotydów purynowych w mózgu i mięśniach szkieletowych ⁴

Dodatkowo ASPAT uczestniczy w produkcji D-asparaginianu, który reguluje aktywność metaboliczną na poziomie auto-, para- i endokrynnym ⁴.

Lokalizacja enzymów: wątroba, serce, mięśnie

Obie aminotransferazy występują w różnych tkankach, jednakże ich rozmieszczenie nie jest jednakowe. ALAT znajduje się głównie w komórkach wątroby (hepatocytach), co czyni go enzymem relatywnie swoistym dla tego narządu ⁵. Niewielkie ilości ALAT można znaleźć również w nerkach i mięśniach szkieletowych ⁶.

ASPAT natomiast charakteryzuje się szerszym rozmieszczeniem w organizmie. Występuje w:

• Wątrobie
• Mięśniu sercowym
• Mięśniach szkieletowych
• Nerkach
• Trzustce
• Mózgu
• Płucach ⁶

W wątrobie dorosłego człowieka aktywność obu izoform ASPAT jest podobna – forma cytoplazmatyczna wykazuje aktywność 198 kU/g tkanki, a mitochondrialna 208 kU/g tkanki ⁴. Stosunek procentowy AST1 do AST2 wynosi od 19-25% do 75-81%, zależnie od różnych autorów ⁴.

Dlaczego ALAT jest bardziej swoisty niż ASPAT?

ALAT uznaje się za bardziej specyficzny wskaźnik uszkodzeń wątroby niż ASPAT z kilku istotnych powodów. Przede wszystkim ALAT występuje głównie w wątrobie, podczas gdy ASPAT można znaleźć w wielu innych tkankach organizmu ⁷. Ta różnica w dystrybucji sprawia, że podwyższony poziom ALAT silniej sugeruje uszkodzenie komórek wątrobowych.

Kolejnym czynnikiem jest lokalizacja wewnątrzkomórkowa – ALAT znajduje się głównie w cytoplazmie komórek, natomiast ASPAT występuje zarówno w cytoplazmie (20%) jak i mitochondriach (80%) ⁶. Oznacza to, że nawet przy niewielkich uszkodzeniach komórkowych ALAT może szybciej przedostawać się do krwiobiegu.

Istotną różnicą jest również czas półtrwania obu enzymów – dla ALAT wynosi on około 47 godzin, podczas gdy dla ASPAT tylko około 16 godzin ⁸. W konsekwencji poziom ALAT spada po uszkodzeniu wolniej niż ASPAT, co pozwala na dłuższe monitorowanie procesów chorobowych.

W diagnostyce chorób wątroby pomocny jest wskaźnik De Ritisa, czyli stosunek aktywności ASPAT do ALAT:

• AST/ALT < 1 wskazuje na łagodne uszkodzenie wątroby
• AST/ALT > 2 sugeruje alkoholowe uszkodzenie wątroby
• AST/ALT ≈ 1 może występować w marskości wątroby ⁹

Fizjologicznie oba enzymy występują wewnątrzkomórkowo, zatem zwiększenie ich aktywności we krwi związane jest zawsze z uszkodzeniem komórek, w których się znajdują ⁵.

Normy ALAT i ASPAT w zależności od wieku i płci

Znajomość prawidłowych wartości aminotransferaz stanowi fundament właściwej interpretacji wyników prób wątrobowych. Zakresy referencyjne ALAT i ASPAT różnią się w zależności od kilku czynników, a ich dokładne zrozumienie pomaga lekarzom w precyzyjnej ocenie stanu wątroby pacjenta.

Zakresy referencyjne dla dorosłych i dzieci

Wartości referencyjne aminotransferaz dla dorosłych najczęściej mieszczą się w zakresie 5-40 U/l zarówno dla ALAT jak i ASPAT ¹⁰. Jednakże, warto zauważyć, że istnieją pewne różnice związane z płcią. U mężczyzn wartości ALAT mogą być nieznacznie wyższe niż u kobiet ¹¹. Niektóre źródła podają bardziej sprecyzowane normy:

• Kobiety: ALAT < 34 U/l, ASPAT < 31 U/l ¹²
• Mężczyźni: ALAT < 40 U/l, ASPAT < 40 U/l ¹²

W przypadku dzieci zakresy referencyjne są bardziej zróżnicowane i zależą od wieku dziecka. Badania wykazują następujące wartości:

• Do 5. doby życia: ALT < 52 U/l, AST < 110 U/l ⁹
• Do 6. miesiąca życia: ALT < 60 U/l, AST < 84 U/l ⁹
• 7-12 miesięcy: ALT < 57 U/l, AST < 89 U/l ⁹
• 1-12 lat: ALT < 39 U/l, AST < 52 U/l ⁹
• 13-17 lat dziewczęta: ALT < 23 U/l, AST < 27 U/l ⁹
• 13-17 lat chłopcy: ALT < 26 U/l, AST < 33 U/l ⁹

Zróżnicowanie wartości u dzieci wynika przede wszystkim z dynamicznych zmian zachodzących w organizmie w okresie wzrostu. Zwłaszcza fosfataza zasadowa (ALP) może być fizjologicznie znacznie podwyższona, co wiąże się z aktywnym procesem kostnienia ¹².

Normy dla kobiet w ciąży

Ciąża to stan fizjologiczny, który może wpływać na wyniki badań laboratoryjnych. Mimo to, wartości ALAT i ASPAT u kobiet ciężarnych pozostają takie same jak u kobiet niebędących w ciąży ¹³. Normy wynoszą 5-40 U/l zarówno dla ALAT jak i ASPAT ¹⁴.

Warto zwrócić uwagę, że chociaż wartości aminotransferaz nie ulegają zmianie w ciąży, inne parametry prób wątrobowych mogą się różnić. Na przykład fosfataza zasadowa (ALP) może osiągać znacząco wyższe wartości u ciężarnych, co jest zjawiskiem całkowicie fizjologicznym związanym z dodatkową produkcją tego enzymu przez łożysko ¹⁵. W trzecim trymestrze ciąży wartość ALP może być nawet 2-4 razy wyższa niż standardowa norma ¹⁵.

Z kolei aktywność GGTP u kobiet w ciąży może się obniżyć ¹², jednakże nie powinna przekraczać 35 U/l ¹⁴. Te zmiany wynikają głównie ze zmian hormonalnych oraz aktywności łożyska podczas ciąży.

Zmiany wartości w zależności od laboratorium

Istotnym aspektem interpretacji wyników prób wątrobowych jest świadomość, że normy mogą się różnić w zależności od laboratorium wykonującego badanie. Te różnice wynikają przede wszystkim ze stosowanych odczynników i metod oznaczania ⁹.

Dlatego też w ocenie wyników badania zawsze należy kierować się normą podaną na wyniku badania przez dane laboratorium ⁹. Czytając wynik prób wątrobowych, zwracamy uwagę nie tylko na wartość liczbową, ale również na zakres referencyjny podany przez laboratorium.

Podwyższone wartości ALAT i ASPAT zawsze wymagają konsultacji z lekarzem, który uwzględni nie tylko same wartości liczbowe, ale również wiek, płeć, stan fizjologiczny pacjenta oraz możliwe czynniki wpływające na wyniki, takie jak przyjmowane leki czy aktywność fizyczna. Tylko kompleksowa ocena pozwala na prawidłową interpretację wyników i postawienie właściwej diagnozy.

Co oznaczają podwyższone wartości ALAT i ASPAT?

Interpretacja podwyższonych wartości ALAT i ASPAT stanowi klucz do zrozumienia procesów chorobowych zachodzących w organizmie. Szczególną wartość diagnostyczną ma nie tylko sam wzrost tych enzymów, ale również ich wzajemna relacja określana jako wskaźnik De Ritisa (stosunek AST/ALT).

AST/ALT < 1 – łagodne uszkodzenie wątroby

Gdy wartość wskaźnika De Ritisa jest mniejsza od 1 (czyli poziom ASPAT jest niższy niż ALAT), zazwyczaj wskazuje to na łagodne uszkodzenie komórek wątroby. Taka sytuacja występuje najczęściej w przypadku:

• Przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby typu B i C
• Ostrego wirusowego zapalenia wątroby typu A-E
• Stłuszczenia i stłuszczeniowego zapalenia wątroby
• Autoimmunologicznego zapalenia wątroby
• Hemochromatozy dziedzicznej
• Uszkodzenia wątroby przez leki i toksyny
• Choroby Wilsona
• Celiakii ¹⁶

Warto zaznaczyć, że w większości chorób wątroby, w tym w przewlekłych wirusowych zapaleniach wątroby i niealkoholowej stłuszczeniowej chorobie wątroby (NAFLD), aktywność ALAT jest większa niż ASPAT ⁴.

AST/ALT > 2 – alkoholowe uszkodzenie wątroby

Wskaźnik De Ritisa przekraczający wartość 2 jednoznacznie przemawia za etiologią alkoholową ¹⁶. W około 90% przypadków alkoholowej choroby wątroby aktywność ASPAT jest większa niż ALAT, a w 70% przypadków stosunek AST/ALT wynosi powyżej 2:1 ⁴. Alkohol stymuluje uwalnianie ASPAT (szczególnie frakcji mitochondrialnej), natomiast obserwuje się równocześnie zmniejszoną aktywność ALAT ¹⁶.

Przy wskaźniku De Ritisa 1,5-2 również można podejrzewać alkoholową chorobę wątroby, szczególnie w przypadku pacjentów z historią nadużywania alkoholu ¹⁶. Mechanizm tego zjawiska wiąże się z toksycznym działaniem alkoholu na mitochondria hepatocytów, co prowadzi do większego uwalniania ASPAT.

Wzrost obu enzymów – ostre zapalenie wątroby

Równoczesny wzrost ALAT i ASPAT może wskazywać na różne schorzenia, jednak skala wzrostu ma kluczowe znaczenie diagnostyczne:

• Umiarkowany wzrost (do 5-krotnie powyżej normy) może sugerować przewlekłe zapalenie wątroby, marskość lub stłuszczenie wątroby ¹
• Znaczny wzrost (4-10-krotnie powyżej normy) charakterystyczny jest dla ostrego zapalenia wątroby ³
• Bardzo wysoki wzrost (ponad 10-15-krotnie powyżej normy) wskazuje na ostre wirusowe zapalenie wątroby, martwicę wątroby lub niedrożność dróg żółciowych ¹⁷¹

W przypadku ostrego wirusowego zapalenia wątroby, aktywność tych enzymów może wzrosnąć nawet ponad 100-krotnie ³, co świadczy o masywnym uszkodzeniu hepatocytów. Podobnie wysokie wartości obserwuje się przy uszkodzeniu toksycznym wątroby, na przykład po zatruciu paracetamolem ¹⁸.

Związek z chorobami serca i mięśni

Podwyższone wartości aminotransferaz nie zawsze wskazują na schorzenia wątroby. ASPAT występuje również w mięśniu sercowym, dlatego jego izolowany wzrost może świadczyć o zawale serca ¹⁹³. W przypadku uszkodzenia mięśni szkieletowych następuje znaczący wzrost ASPAT i jedynie umiarkowany wzrost ALAT ⁴.

W chorobach mięśni, takich jak dystrofie mięśniowe czy miopatie, stosunek AST/ALT jest zazwyczaj wyższy niż 1 ⁴. Jednakże, nieprawidłowości pracy serca mogą również wtórnie wpływać na wątrobę – gdy serce nie pompuje wystarczająco dużo krwi, niedotlenienie może prowadzić do uszkodzenia hepatocytów i wzrostu obu enzymów ⁷.

Warto pamiętać, że podwyższone enzymy wątrobowe często nie dają wyraźnych objawów zauważalnych dla pacjenta, dlatego regularna diagnostyka jest kluczowa w profilaktyce chorób wątroby ¹⁹.

Najczęstsze przyczyny nieprawidłowych wyników

Nieprawidłowe wyniki prób wątrobowych mogą sygnalizować różnorodne schorzenia, które wymagają dalszej diagnostyki i odpowiedniego leczenia. Zrozumienie najczęstszych przyczyn podwyższonych wartości ALAT i ASPAT pomaga w szybkim podjęciu właściwych decyzji terapeutycznych.

Wirusowe zapalenie wątroby (HBV, HCV)

Wirusowe zapalenia wątroby stanowią częstą przyczynę podwyższonych prób wątrobowych. W przypadku HBV charakterystyczna jest integracja materiału genetycznego wirusa z genomem osoby zakażonej, co powoduje, że całkowite wyeliminowanie wirusa z organizmu jest prawdopodobnie niemożliwe. Nawet niewielki wzrost ALAT (o zaledwie 20 jednostek) może wskazywać na wirusowe zapalenie wątroby typu C. Warto zauważyć, że u osób z ALAT w przedziale 30-100 IU/l prawdopodobieństwo WZW C jest 10-krotnie wyższe.

Podczas ostrego wirusowego zapalenia wątroby typu A-E aktywność aminotransferaz może wzrosnąć nawet ponad 100-krotnie, co świadczy o masywnym uszkodzeniu hepatocytów. Natomiast w przewlekłym WZW typu B i C obserwuje się zwykle umiarkowany wzrost enzymów (4-10 razy powyżej normy).

Stłuszczenie i marskość wątroby

Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby (NAFLD) to obecnie najczęstsza przewlekła choroba wątroby. Wiąże się ona z zespołem metabolicznym i zwiększa ryzyko przedwczesnej miażdżycy oraz zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych. NAFLD występuje u 3-5% populacji, natomiast u osób z BMI powyżej 35 częstość wzrasta do 90%.

Stłuszczenie może prowadzić do stanu zapalnego, a następnie do włóknienia i marskości wątroby. U około 15-50% chorych z niealkoholowym stłuszczeniowym zapaleniem wątroby (NASH) rozwija się włóknienie i marskość, a u 25% pacjentów – rak wątrobowokomórkowy.

Leki hepatotoksyczne: paracetamol, antybiotyki

Ponad 1100 leków może wykazywać działanie hepatotoksyczne. Na świecie najczęstszą przyczyną toksycznego uszkodzenia wątroby jest paracetamol, a także niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), antybiotyki (zwłaszcza przeciwprątkowe) oraz leki onkologiczne.

Większość leków hepatotoksycznych powoduje uszkodzenie wątroby w ciągu pierwszych 6 miesięcy stosowania, ale może ono wystąpić również po odstawieniu leku (np. amoksycyliny z kwasem klawulanowym). Wskazaniem do odstawienia leku jest zwykle 3-krotny wzrost aminotransferaz.

Szczególnie niebezpieczne są antybiotyki przeciwgrzybicze, takie jak flukonazol (u 5-7% pacjentów obserwuje się przemijający wzrost aminotransferaz) oraz ketokonazol.

Nadużywanie alkoholu i toksyny środowiskowe

Uszkodzenie wątroby to jedna z najczęstszych konsekwencji zdrowotnych patologicznego używania alkoholu. Najczęściej przybiera formę stłuszczenia wątroby, będącego efektem zaburzenia metabolizmu komórek wątroby. Alkohol, działając toksycznie, może również powodować zapalenie wątroby.

Ryzyko uszkodzenia wątroby staje się znaczące już przy codziennym spożywaniu 25-30 gramów czystego alkoholu przez kilka lat – wówczas ryzyko marskości jest prawie 3 razy większe niż u osób niepijących. Przy dawce 100g etanolu dziennie ryzyko marskości wzrasta ponad 25-krotnie. Alkohol może nasilać hepatotoksyczne działanie leków oraz zwiększać wrażliwość wątroby na inne toksyny.

Jak przygotować się do badania i co robić po otrzymaniu wyników?

Prawidłowe przygotowanie do badania prób wątrobowych ma kluczowe znaczenie dla uzyskania wiarygodnych wyników, które następnie mogą być podstawą do diagnozy i dalszego postępowania.

Zasady przygotowania: czczo, brak alkoholu

Podstawowe zasady przygotowania do badania prób wątrobowych obejmują kilka istotnych elementów. Przede wszystkim należy zgłosić się na badanie na czczo – oznacza to powstrzymanie się od jedzenia przez 8-12 godzin przed pobraniem krwi ⁹. W tym czasie można pić jedynie niewielką ilość wody niegazowanej ²⁰.

Równie istotne jest unikanie spożywania alkoholu na co najmniej 24-48 godzin przed badaniem, a najlepiej na 7 dni ¹⁹. Alkohol bezpośrednio wpływa na wyniki GGTP i innych enzymów ²⁰.

Na dzień przed badaniem warto unikać intensywnego wysiłku fizycznego, który może spowodować wzrost stężenia AST niezwiązany z funkcją wątroby ¹⁹. Zaleca się także stosowanie lekkostrawnej diety na 2-3 dni przed badaniem ¹⁹.

Kiedy powtórzyć badanie?

W przypadku stwierdzenia podwyższonego poziomu AlAT lub AspAT w rutynowym badaniu, wskazane jest powtórzenie badania za około 1-2 tygodnie ¹. W tym czasie należy unikać substancji mogących działać toksycznie na wątrobę, takich jak alkohol i niektóre leki ¹.

Jeśli po dwóch tygodniach wyniki AspAT i AlAT są nadal nieprawidłowe, zaleca się wykonanie elastografii i kontakt ze specjalistą chorób wątroby ¹.

Konsultacja z lekarzem i dalsza diagnostyka

Z otrzymanymi wynikami badania laboratoryjnego bezwzględnie należy zgłosić się do lekarza ¹⁹. Tylko specjalista może prawidłowo zinterpretować wyniki, uwzględniając wywiad chorobowy, wyniki badania przedmiotowego oraz wiedzę o chorobach współistniejących i przyjmowanych lekach ⁹.

W zależności od wyniku, lekarz może zlecić dodatkowe badania, takie jak ²¹:

• Oznaczenia ALT, AST, GGTP, LDH, ALP
• Badania CRP i OB
• Testy w kierunku wirusowego zapalenia wątroby (anty HBs i anty HCV)
• USG jamy brzusznej
• Elastografię w przypadku utrzymujących się nieprawidłowości

Pamiętajmy, że samodzielna diagnostyka i leczenie nie są wskazane – zawsze należy skontaktować się ze specjalistą, który zinterpretuje wyniki z uwzględnieniem indywidualnej sytuacji pacjenta ¹⁹.

Wnioski

Podsumowując, próby wątrobowe, szczególnie ALAT i ASPAT, dostarczają cennych informacji o funkcjonowaniu nie tylko wątroby, ale również innych narządów. Prawidłowa interpretacja tych wyników wymaga zrozumienia fizjologicznych norm oraz czynników, które mogą wpływać na aktywność enzymów.

Wartości referencyjne aminotransferaz różnią się w zależności od wieku, płci oraz laboratorium wykonującego badanie, dlatego zawsze należy odnosić się do norm podanych w wynikach. Wskaźnik De Ritisa (stosunek ASPAT/ALAT) ma szczególne znaczenie diagnostyczne – wartości poniżej 1 sugerują łagodne uszkodzenie wątroby, zaś powyżej 2 wskazują na etiologię alkoholową.

Jednakże podwyższone wartości enzymów wątrobowych nie zawsze oznaczają chorobę wątroby. Czasami mogą świadczyć o schorzeniach serca, mięśni czy przyjmowanych lekach. Z tego względu wyniki prób wątrobowych powinny być zawsze interpretowane przez lekarza w kontekście pełnego obrazu klinicznego pacjenta.

Warto pamiętać, że prawidłowe przygotowanie do badania ma kluczowe znaczenie dla wiarygodności wyników. Dodatkowo regularne kontrolowanie stanu wątroby pozwala na wczesne wykrycie potencjalnych problemów, zanim dojdzie do poważnych powikłań. W przypadku podwyższonych wyników nie należy wpadać w panikę – często drobne zmiany stylu życia, takie jak ograniczenie alkoholu, zmiana diety czy modyfikacja przyjmowanych leków, mogą przywrócić prawidłową funkcję wątroby.

Zatem troska o wątrobę poprzez zdrowy styl życia oraz regularne badania kontrolne stanowią najlepszą strategię dbania o ten ważny narząd. Natomiast w przypadku nieprawidłowych wyników prób wątrobowych, konsultacja z lekarzem i zastosowanie się do jego zaleceń są kluczowe dla zachowania zdrowia i zapobiegania rozwojowi poważnych schorzeń.

Referencje

[1] – https://port-zdrowia.pl/post/co-to-sa-proby-watrobowe-jak-czytac-wyniki-i-jakie-sa-normy/
[2] – https://polmed.pl/zdrowie/proby-watrobowe-kiedy-wykonac/
[3] – https://wylecz.to/badania-laboratoryjne/podwyzszone-proby-watrobowe-czy-zle-wyniki-to-chora-watroba
[4] – https://www.alab.pl/centrum-wiedzy/wybrane-markery-uszkodzenia-watroby-i-drog-zolciowych-proby-watrobowe/?srsltid=AfmBOoq5Vx11WFMs_aM6JaWAGTsulW0b0WFgtWiby5giYNu3EBy-Fw7r
[5] – https://mojezdrowiewpoz.pl/aminotransferazy-alat-i-aspat/
[6] – https://www.cmomega.pl/badanie-aspat-aminotransferaza-asparaginianowa-co-to-jest-i-kiedy-je-wykonac/
[7] – https://upacjenta.pl/poradnik/badanie-alat-jaki-wynik-jest-niepokojacy?srsltid=AfmBOooSiVzPQ7trzIpbQS_I_vLkiyWcQda6vEv4q17YwAq5RPxTtqgv
[8] – https://diag.pl/sklep/badania/ast/?srsltid=AfmBOopNi1AkbfvteJ0roQ81GwgVB_8nt_3zfdbRsBfH8dUbVt-B7O4s
[9] – https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/51063,proby-watrobowe
[10] – https://www.medonet.pl/zdrowie,proby-watrobowe—normy,artykul,1726912.html
[11] – https://mito-med.pl/artykul/podwyzszony-alat-a-stres-czy-i-jak-na-siebie-wplywaja
[12] – https://dietetykanienazarty.pl/b/proby-watrobowe-normy/
[13] – https://mamotoja.pl/ciaza/w-ciazy/zdrowie-w-ciazy/proby-watrobowe-alat-i-aspat-normy-i-interpretacja-wynikow-29086-r1/
[14] – https://www.mamazone.pl/badania-w-ciazy/proby-watrobowe-w-ciazy
[15] – https://www.mjakmama24.pl/ciaza/zdrowie/proby-watrobowe-w-ciazy-aa-LJtE-JoyP-EM18.html
[16] – https://diag.pl/pacjent/artykuly/wskaznik-de-ritisa-co-to-jest/?srsltid=AfmBOoq70zK8qZN89walhb2KorN7u9az_uxW0wR8BvI-ooo_LI5chMrv
[17] – https://melisa.pl/porady/alt-w-diagnozowaniu-chorob-watroby/
[18] – https://www.aptekaolmed.pl/blog/artykul/badanie-alt-aminotransferaza-alaninowa-czym-jest-normy-o-czym-swiadczy-podwyzszone-alt,469.html
[19] – https://www.sedimed.pl/proby-watrobowe/
[20] – https://upacjenta.pl/badanie/proby-watrobowe-alt-ast-alp-bil-ggtp?srsltid=AfmBOoo8ZvbOVhrH9SKllxPa5LH0sPYaGxqRXsPV9hUMFEapK4haqPPl
[21] – https://dimedic.eu/pl/wiedza/proby-watrobowe