Nadnercza

2025-10-07

Co to są nadnercza?

Nadnercza to parzyste gruczoły wydzielania wewnętrznego, stanowiące integralną część układu hormonalnego człowieka. Są zlokalizowane, jak sama nazwa wskazuje, bezpośrednio nad górnymi biegunami nerek, w tylnej części jamy brzusznej, w przestrzeni zaotrzewnowej ¹. Ich strategiczne położenie względem innych narządów wewnętrznych sprawia, że u zdrowego, dorosłego człowieka mogą być trudno widoczne podczas standardowego badania USG jamy brzusznej ¹.

Nadnercza charakteryzują się niewielkimi wymiarami – ich długość wynosi 3-5 cm, szerokość około 3 cm, a grubość zaledwie 0,4-1 cm ¹². Masa pojedynczego gruczołu u osoby dorosłej waha się od 5 do 18 gramów, co stanowi jedynie 0,01% masy całego ciała ¹. Prawe nadnercze ma przeważnie kształt trójkątny przypominający piramidę, natomiast lewe przybiera formę półksiężycowatą ².

Pod względem budowy anatomicznej nadnercza składają się z dwóch wyraźnie zróżnicowanych części: kory i rdzenia. Kora stanowi główną masę narządu (80-90% całej struktury) i dzieli się na trzy warstwy: kłębkowatą, pasmowatą oraz siatkowatą ¹². Rdzeń nadnerczy znajduje się wewnątrz i stanowi pozostałe 10-20% gruczołu ¹. Każda z tych części pełni odmienne funkcje i produkuje różne hormony.

Nadnercza wydzielają szereg kluczowych hormonów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. W korze powstają steroidy: mineralokortykosteroidy (głównie aldosteron), glikokortykosteroidy (przede wszystkim kortyzol) oraz niewielkie ilości hormonów płciowych – androgenów ⁴¹. Z kolei rdzeń nadnerczy odpowiada za produkcję katecholamin: adrenaliny i noradrenaliny ¹⁵.

Ciekawym aspektem rozwojowym jest fakt, że nadnercza u płodu rozwijają się niezwykle dynamicznie – już pod koniec drugiego miesiąca życia płodowego są większe od nerek ¹². Proces powiększania trwa przez całą ciążę, jednakże tempo wzrostu spowalnia po pierwszym trymestrze ¹². U noworodka nadnercza stanowią około 30% wielkości nerek, a ich masa wynosi już 5-10 gramów, czyli tyle samo co u osoby dorosłej ¹². Po urodzeniu nadnercza podlegają dalszej przebudowie, która trwa aż do 15. roku życia, kiedy to ustala się ich ostateczna struktura ¹².

U osób starszych obserwuje się kolejne zmiany morfologiczne nadnerczy – następuje zmniejszenie masy narządu oraz modyfikacja jego struktury, co może wpływać na wydolność tych gruczołów w późniejszym wieku ¹².

Jak zbudowane są nadnercza?

Budowa nadnerczy jest złożona i składa się z dwóch wyraźnie zróżnicowanych części: kory (cortex) i rdzenia (medulla), które różnią się zarówno strukturą, jak i funkcją. Kora stanowi główną masę narządu, szacuje się, że to około 80-90% całego nadnercza ⁶. Rdzeń zajmuje pozostałe 10-20% gruczołu i znajduje się w centralnej części narządu.

Nadnercza otoczone są torebką łącznotkankową, która jest mocno zrośnięta z miąższem gruczołu do tego stopnia, że nie można jej odpreparować bez uszkodzenia kory ⁵. Torebka składa się głównie z włókien klejodalnych i sprężystych, tworząc liczne wypustki wnikające do wnętrza narządu ⁵.

Kora nadnerczy pod względem histologicznym dzieli się na trzy wyraźne warstwy:

Warstwa kłębkowata (zona glomerulosa) – najcieńsza i położona najbardziej zewnętrznie, bezpośrednio pod torebką ³. W tej warstwie zachodzi synteza aldosteronu dzięki obecności enzymu CYP11B2 ³².
Warstwa pasmowata (zona fasciculata) – najgrubsza ze wszystkich warstw kory ³². To miejsce, gdzie produkowany jest kortyzol, hormony androgenowe oraz niewielka część estrogenów ². Kortyzol z tej warstwy powstaje w odpowiedzi na nagłą stymulację układu hormonalnego ².
Warstwa siatkowata (zona reticularis) – położona najgłębiej, zawiera szerokie zatokowe naczynia włosowate ². W tej warstwie również syntetyzowany jest kortyzol, jednakże w przeciwieństwie do strefy pasmowatej, jego produkcja stanowi odpowiedź na stymulację przedłużoną w czasie ².

Rdzeń nadnerczy zajmuje centralne położenie w gruczole i zbudowany jest z beleczek nabłonka tworzących sieć ²⁶. W tej sieci znajdują się naczynia krwionośne i nerwy ². W cytoplazmie komórek rdzenia występują charakterystyczne ziarenka zawierające hormony ².

Istotnym aspektem jest fakt, że prawe i lewe nadnercze różnią się kształtem. Prawe nadnercze ma kształt trójkątny przypominający piramidę i leży za prawym płatem wątroby oraz przed przeponą ⁷. Natomiast lewe nadnercze przybiera formę półksiężyca i położone jest nieco wyżej niż gruczoł z prawej strony ⁷.

Z wiekiem struktura nadnerczy ulega modyfikacjom. Grubość i masa kory nadnerczy zmniejsza się, zmieniają się również proporcje między warstwami ². Warstwa pasmowata nie zanika, a nawet może nieco zwiększyć objętość, podczas gdy warstwa siatkowata staje się coraz cieńsza, a jej komórki bardziej rozproszone ². Ponadto z czasem zanika wyraźna granica między tymi warstwami ².

Nadnercza są silnie unerwione przez splot nadnerczowy, w którego skład wchodzą włókna nerwu błędnego, przeponowego oraz trzewnego ⁶. To bogate unerwienie umożliwia szybką reakcję rdzenia nadnerczy na bodźce nerwowe.

Jakie hormony produkują nadnercza?

Hormony produkowane przez nadnercza dzielą się na dwie główne grupy, odpowiadające strukturalnym częściom tego gruczołu. Kora nadnerczy wytwarza steroidy: mineralokortykosteroidy, glikokortykosteroidy oraz androgeny, podczas gdy rdzeń nadnerczy produkuje katecholaminy ³.

Adrenalina i noradrenalina

Adrenalina, nazywana również epinefryną, jest główną katecholaminą wydzielaną przez rdzeń nadnerczy. Stanowi aż 80% amin katecholowych uwalnianych z tej części gruczołu ⁸. Jej synteza i magazynowanie mają miejsce w komórkach chromochłonnych rdzenia, a jej uwalnianie do krwioobiegu następuje przede wszystkim pod wpływem stresu ⁸. Znana jest jako “hormon strachu, walki i ucieczki”, ponieważ jej stężenie rośnie, gdy organizm jest narażony na stres ⁹. Adrenalina przygotowuje organizm do wysiłku fizycznego związanego z walką lub ucieczką poprzez podwyższenie ciśnienia krwi, przyspieszenie akcji serca, zwiększenie poziomu glukozy we krwi oraz rozkurcz oskrzeli ⁹.

Noradrenalina (norepinefryna) jest drugą ważną katecholaminą produkowaną przez rdzeń nadnerczy, jednakże w mniejszych ilościach niż adrenalina ³. W przeciwieństwie do adrenaliny, której 90% obecnej w krwi produkują nadnercza, aż 90% noradrenaliny wytwarzana jest przez nerwy współczulne ⁹. Noradrenalina działa jako silny agonista receptorów α-adrenergicznych i powoduje wzrost ciśnienia tętniczego zarówno skurczowego, jak i rozkurczowego poprzez skurcz naczyń krwionośnych ¹⁰. Jej poziom jest najniższy podczas snu, natomiast wzrasta o około 180% w stanie czuwania ¹⁰.

Kortyzol

Kortyzol jest głównym hormonem steroidowym produkowanym w warstwie pasmowatej kory nadnerczy ². Potocznie nazywany “hormonem stresu”, ponieważ jest uwalniany w sytuacjach stresowych dla organizmu ². Jego receptory znajdują się niemal we wszystkich tkankach organizmu, dlatego wpływa na funkcjonowanie całego ciała ². Podstawową funkcją kortyzolu jest regulacja odpowiedzi organizmu na stres poprzez zwiększanie stężenia glukozy we krwi w sytuacjach zwiększonego zapotrzebowania ². Wykazuje również silne działanie przeciwzapalne oraz wpływa na ciśnienie tętnicze i cykl snu i czuwania ².

Aldosteron

Aldosteron jest mineralokortykosteroidem wytwarzanym w warstwie kłębkowatej kory nadnerczy ¹¹. Bierze udział w regulacji gospodarki wodno-mineralnej organizmu, odpowiadając za wydalanie potasu z moczem oraz wchłanianie zwrotne jonów sodu w nerkach ¹¹. Jest kluczowym składnikiem układu renina-angiotensyna-aldosteron (RAA) ¹¹. Hormon ten przyczynia się do utrzymania prawidłowego ciśnienia tętniczego krwi poprzez zapobieganie nadmiernej utracie sodu i wody z organizmu ¹¹.

Androgeny

Kora nadnerczy produkuje również androgeny, głównie dehydroepiandrosteron (DHEA), siarczan dehydroepiandrosteronu (DHEA-S) oraz androstendion ¹². Synteza androgenów nadnerczowych odbywa się w warstwach pasmowatej i siateczkowatej kory ³. Androgeny nadnerczowe odgrywają ważną rolę w inicjowaniu procesów dojrzewania w okresie dziecięcym i młodzieńczym ⁷. Z wiekiem obserwuje się zjawisko adrenopauzy – stopniowego zmniejszania wydzielania androgenów nadnerczowych ⁷. DHEA-S jest androgenem produkowanym w największych ilościach, jednakże jego efekt jest około 100-krotnie słabszy niż testosteronu ⁷.

Jakie funkcje pełnią nadnercza w organizmie?

Mimo niewielkich rozmiarów, nadnercza pełnią funkcje życiowo niezbędne dla człowieka. Należy podkreślić, że bez tych gruczołów przeżycie nie jest możliwe ¹³. Przede wszystkim nadnercza koordynują pracę całego organizmu, wpływając na równowagę pomiędzy układem odpornościowym, hormonalnym, metabolicznym oraz reakcjami na stres ¹⁴.

Funkcja regulacyjna w odpowiedzi na stres stanowi jedną z najważniejszych ról nadnerczy. Hormony przez nie wydzielane umożliwiają organizmowi reakcję zarówno na stres fizyczny, jak i psychiczny ¹³. W sytuacjach stresowych rdzeń nadnerczy uwalnia adrenalinę i noradrenalinę, które pomagają reagować na zagrożenie, natomiast kora nadnerczy uwalnia kortykosteroidy, które tłumią procesy trawienia i reakcje układu immunologicznego ⁶.

Nadnercza odgrywają kluczową rolę w regulacji metabolizmu. Kortyzol wydzielany przez korę nadnerczy wpływa na przemianę węglowodanów, białek i tłuszczów ⁵. Uwalniany kortyzol nasila w wątrobie, mięśniach i tkance tłuszczowej proces produkcji glukozy oraz zmniejsza jej magazynowanie ⁵. Ponadto, kortyzol reagując z komórkami wątroby, nasila syntezę i magazynowanie białek, a łącząc się z komórkami tkanki tłuszczowej, wywołuje lipolizę, czyli nasilenie rozkładu zmagazynowanych tam tłuszczów ⁵.

Istotną funkcją nadnerczy jest również regulacja gospodarki wodno-elektrolitowej i ciśnienia tętniczego. Aldosteron produkowany w warstwie kłębkowatej kory nadnerczy pomaga utrzymać jonową równowagę osocza, regulując stężenia sodu i potasu oraz prawidłową objętość płynów pozakomórkowych ¹³. Mineralokortykosteroidy zwiększają ciśnienie tętnicze krwi, pobudzając swoiste receptory w ośrodkowym układzie nerwowym ¹³.

Warto zauważyć, że nadnercza mają znaczący wpływ na układ odpornościowy. Kortyzol hamuje aktywność komórek biorących udział w rozwoju stanu zapalnego, wykazując silne działanie przeciwalergiczne i przeciwzapalne ⁵. Ten mechanizm jest szczególnie ważny w leczeniu chorób autoimmunologicznych i stanów zapalnych ¹⁵.

Nadnercza uczestniczą również w rozwoju cech płciowych i funkcjach rozrodczych. Androgeny nadnerczowe, takie jak DHEA, kontrolują rozwój płciowy i odpowiadają za libido oraz potencję ¹³. U kobiet aż 40-60% puli testosteronu pochodzi z konwersji DHEA, która odbywa się w nadnerczach i jajnikach ¹³.

Wszystkie te funkcje są ściśle powiązane z osią podwzgórze-przysadka-nadnercza, która stanowi złożony system regulacji hormonalnej ⁶. Zaburzenie tej osi może prowadzić do różnych problemów zdrowotnych, w tym do wyczerpania nadnerczy ⁶.

Jakie choroby są związane z nadnerczami?

Zaburzenia funkcjonowania nadnerczy prowadzą do licznych chorób o zróżnicowanym obrazie klinicznym. Dysfunkcje te wynikają najczęściej z nieprawidłowego wydzielania hormonów przez nadnercza – zarówno ich niedoboru, jak i nadmiaru.

Choroba Addisona

Choroba Addisona, czyli pierwotna niedoczynność kory nadnerczy, to zespół objawów wywołanych długotrwałym niedoborem hormonów kory nadnerczy, głównie kortyzolu. Najczęściej (70-90% przypadków) jest spowodowana procesem autoimmunologicznym ¹⁶. Charakterystyczne objawy to stałe osłabienie, zmęczenie, chudnięcie, brak apetytu, nudności oraz ciemnienie skóry, zwłaszcza w miejscach narażonych na działanie słońca lub ucisk ¹⁷. Dodatkowo występuje hipotensja ortostatyczna i zwiększone łaknienie soli. Leczenie polega na dożywotniej substytucji hormonalnej.

Zespół Cushinga

Zespół Cushinga to stan związany z nadmiarem glikokortykosteroidów w organizmie. Może być spowodowany guzem przysadki (choroba Cushinga – 70% przypadków), guzem ektopowym wydzielającym ACTH lub guzem nadnercza ³. Charakterystyczne objawy to otyłość centralna, zaokrąglenie twarzy, rozstępy skórne, nadciśnienie tętnicze, osłabienie mięśni, łatwe powstawanie siniaków oraz zaburzenia metaboliczne ⁸. Podstawową metodą leczenia jest chirurgiczne usunięcie guza będącego przyczyną nadmiaru kortyzolu.

Guz chromochłonny

Guz chromochłonny to najczęściej niezłośliwy nowotwór wywodzący się z komórek chromochłonnych rdzenia nadnerczy, wydzielający nadmierne ilości katecholamin – głównie adrenaliny i noradrenaliny ¹⁸. Typowe objawy to napadowe wzrosty ciśnienia tętniczego, kołatanie serca, bóle głowy, wzmożona potliwość i drżenie kończyn ¹⁹. Leczenie polega na operacyjnym usunięciu guza po wcześniejszym przygotowaniu farmakologicznym w celu normalizacji ciśnienia tętniczego.

Wrodzony przerost nadnerczy

Wrodzony przerost nadnerczy (WPN) to grupa chorób genetycznych, w których dochodzi do zaburzeń w enzymach odpowiedzialnych za syntezę hormonów steroidowych ²⁰. Najczęstsza forma (90-95% przypadków) wynika z niedoboru enzymu 21-hydroksylazy ²¹. Wyróżnia się postać klasyczną, zagrażającą życiu, oraz nieklasyczną o łagodniejszym przebiegu. W postaci klasycznej z utratą soli występują zaburzenia elektrolitowe, odwodnienie i hipoglikemia. U dziewczynek często obserwuje się maskulinizację zewnętrznych narządów płciowych ²¹. Leczenie polega na substytucji glikokortykosteroidów.

Hiperaldosteronizm

Hiperaldosteronizm to stan spowodowany nadmierną produkcją aldosteronu przez nadnercza ²². Główne przyczyny to gruczolak wydzielający aldosteron (zespół Conna) oraz obustronny przerost nadnerczy ²². Nadmiar aldosteronu powoduje zatrzymanie sodu i wody oraz utratę potasu, co prowadzi do nadciśnienia tętniczego, osłabienia mięśniowego i zwiększonego pragnienia ²³. W zespole Conna leczenie polega na operacyjnym usunięciu nadnercza z guzem, natomiast w przypadku przerostu stosuje się leczenie farmakologiczne antagonistami aldosteronu ¹⁰.

Jakie są objawy zaburzeń pracy nadnerczy?

Objawy zaburzeń pracy nadnerczy są zróżnicowane i zależą od rodzaju dysfunkcji gruczołu – nadczynności lub niedoczynności. W przypadku niedoczynności kory nadnerczy (choroba Addisona) występuje osłabienie, męczliwość, skłonność do zasłabnięć oraz charakterystyczne ciemnienie skóry w miejscach eksponowanych na światło słoneczne lub narażonych na ucisk ⁹. Dodatkowo pojawia się hipotonia ortostatyczna, chęć spożywania słonych pokarmów oraz bóle mięśni i stawów ²⁴.

Nadczynność kory nadnerczy objawia się natomiast odmiennie w zależności od hormonu, którego dotyczy. Przy nadmiarze kortyzolu (zespół Cushinga) charakterystyczna jest otyłość centralna, z gromadzeniem tłuszczu na twarzy, karku i brzuchu, rozstępy skórne oraz łatwe powstawanie siniaków ⁴. W hiperaldosteronizmie dominuje oporne na leczenie nadciśnienie tętnicze, osłabienie mięśniowe i wzmożone pragnienie ²⁵.

Nadmiar androgenów objawia się głównie nadmiernym owłosieniem męskiego typu u kobiet, trądzikiem oraz łysieniem typu męskiego ²⁶. Zaburzeniom pracy rdzenia nadnerczy (guz chromochłonny) towarzyszą przede wszystkim napadowe wzrosty ciśnienia, kołatanie serca i wzmożona potliwość ²⁷.

W stanach ostrych może rozwinąć się przełom nadnerczowy – stan zagrożenia życia, charakteryzujący się bardzo niskim ciśnieniem tętniczym, zaburzeniami świadomości i gorączką ²⁴.

Referencje

Czytaj również

Zdrowie

2025-10-08

„Depresja to nie smutek – to choroba, którą można leczyć”. Wywiad z psychiatrą o objawach, przyczynach i pomocy

Zdrowie

2024-10-23

Nadnercza

Co to są nadnercza?

Jak zbudowane są nadnercza?

Jakie hormony produkują nadnercza?

Adrenalina i noradrenalina

Kortyzol

Aldosteron

Androgeny

Jakie funkcje pełnią nadnercza w organizmie?

Jakie choroby są związane z nadnerczami?

Choroba Addisona

Zespół Cushinga

Guz chromochłonny

Wrodzony przerost nadnerczy

Hiperaldosteronizm

Jakie są objawy zaburzeń pracy nadnerczy?

Referencje

Czytaj również

„Depresja to nie smutek – to choroba, którą można leczyć”. Wywiad z psychiatrą o objawach, przyczynach i pomocy

Testy psychologiczne: Klucz do lepszego zrozumienia siebie

RK Medica Centrum Medyczne

Menu

Specjalizacje

Badania i zabiegi